منتقد یک مخاطب هوشمند است - وبلاگ ادکلن شنل

به گزارش وبلاگ ادکلن شنل، سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران ، امروزه تعریف از مخاطب پیچیده و مخاطب شناسی به یک تخصص تبدیل شده است. مخاطب شناسی در حوزه های مختلف از جمله ادبیات مطرح است و تحلیل مخاطب یکی از ابزارهای نویسنده محسوب می گردد. در این زمینه گفت وگویی با مریم فرجی،نویسنده و پژوهشگر ترتیب دادیم که در ادامه می خوانید.

مخاطب شناسی نویسندگان از چه راه هایی است؟

برای دستیابی به نتیجه مقبول در هر کاری، باید با شناخت و آگاهی وارد آن عرصه شد. پیغامبر گرامی اسلام می فرمایند هرکه بدون دانش در کاری ورود نماید، بیشتر مایه فساد است تا اصلاح لذا یکی از مراحل لازم و ضروری برای هر نویسنده مخاطب شناسی است؛ چراکه نوشتن، یک نوع برقراری ارتباط است و مانند انواع ارتباط گیری ها حداقل شامل سه عنصر اصلی منبع پیغام یعنی نویسنده، اصل پیغام یعنی داستان یا رمان و مقصد یا گیرنده پیغام یعنی مخاطب است. هدف نویسنده از نوشتن تاثیر و انتقال پیغام به دیگری است و لذا به عقیده من نظریه ای که می گوید تو بنویس، آن هم به هر شیوه و روشی که می پسندی و اگر مخاطب متوجه منظورت نگردد اشکال از اوست نه تو، منطقی نیست؛ چراکه در این صورت درخت نگاشتن به ثمر نخواهد نشست و کار ابتر می ماند. در نتیجه تحلیل مخاطب یا مرحله شناسایی مخاطبانی که قصد داریم برایشان بنویسیم، از اصلی ترین مراحلی است که یک نویسنده باید طی کند.

چگونه یک نویسنده می تواند از مخاطبان بازخورد بگیرد؟

یکی از برترین روش های بازخورد گرفتن، برگزاری جلسات نقد است. وقتی اثری با حضور افراد خبره مورد تحلیل و ارزیابی قرار می گیرد، نویسنده با نقاط قوت و ضعف کارش آشنا شده و حتی متوجه نکاتی می گردد که تا به امروز اصلا به آنها فکر هم نمی نموده است. پس هر نقد منصفانه، نویسنده را برای برداشتن گام های آگاهانه در مسیر نوشتار بعدی و یا تصحیح نوشته فعلی آماده تر می نماید. روش دیگری که اخیرا بیشتر مورد توجه قرار گرفته، نظرسنجی از مخاطب در قالب مسابقه در صفحات انتهایی کتاب است که این شیوه پسندیده را بیشتر در کتاب های داستان و رمان نوجوان دیده ام که از مخاطب می خواهد نظر خود را به صورت تشریحی درباره کتاب و داستان هایش بیان کند . در این شیوه نویسنده از نظرات مخاطبان زیادی با فرهنگ ها و سلایق مختلف آگاه می گردد و دایرۀ بازخوردش از کتاب وسیع تر می گردد. این مدل را بدون برگزاری مسابقه هم می توان انجام داد و شیوۀ دیگری که این روزها باب شده، نویسنده نوشته هایش را بعد از چاپ، قسمت به قسمت در صفحۀ شخصی خود بارگذاری نموده و از مخاطب می خواهد نظرش را در خصوص آن بیان کند. به این طریق مخاطب فضای مجازی با قلم او آشنا شده و چه بسا در زمرۀ مطالعه نمایندگان کتاب هایش قرار بگیرد؛ البته بیشترین سود را نویسنده می برد، چراکه برای کارهای بعدی با آگاهی و بینش عمیق تری دست به قلم می برد.

آیا روش های مختلفی برای مخاطب شناسی موجود است؟

به وسیله تحلیل مخاطب می توانیم بفهمیم مخاطبانمان چه کسانی هستند و در چه ردۀ سنی قرار دارند و مقدار تحصیلات و تجربه هایشان چقدر است و باتوجه به سن شان چه خواسته هایی دارند و به چه اطلاعاتی احتیاج دارند و از لحاظ فکری و فرهنگی چه گرایشاتی دارند و راه های این تحلیل بستگی به شرایط نویسنده دارد. گاه می گردد با مخاطب به صورت حضوری ارتباط گرفت و با آنها در خصوص احتیاجها و انتظاراتشان صحبت کرد و اگر شیوه مستقیم مقدور نیست می توان از راه مطالعه کتاب هایی درباره گروه هدف، به رفتار، روحیات و نگرش های آنها پی برد و به دیدی روان شناسانه نسبت به آنان دست یافت. راه سوم، مشاهده و دقت در رفتارهای گروه هدف است. نویسندگان بزرگ در هر موردی که می خواهند بنویسند، ابتدا سعی می نمایند با گروه هدف دمخور شوند و نحوۀ صحبت کردن و تعامل و نوع دیدشان به جهان و زندگی را از نزدیک مشاهده نمایند. البته این مورد دربارۀ همۀ گروه ها قابل اجرا نیست. در روش چهارم، برای اینکه تا حدود زیادی اطمینان پیدا کنیم که از جاده مورد نظرمان فراتر نرفته و در تمام طول مسیر برای مخاطبمان با خصوصیاتی که در تحلیل به آن دست پیدا نموده ایم می نویسیم، ایجاد یک پرسونا یا شخصیت فرضی و ذهنی در محدودۀ سنی مورد نظرمان با افکار و نظرات خاص خودش است. نوشتۀ مان را برای او می خوانیم، گویی می شنود و نظرش را جویا می شویم. به این فکر می کنیم آیا به احتیاج و یا کنجکاوی اش درباره موضوع پاسخ داده ایم یا نه و در طول مسیر قلم زدن مدام او و روحیات و سوالات و احتیاجهایش را مدنظر داریم. به این شکل، وسواس و به تعبیر بهتر، دقت ما در نوشتن برای جامعه هدف بیشتر خواهد شد.

مخاطب شناسی تا چه مقدار در اعتلای آثار نویسنده موثر است؟

موقع خلق یک اثر اگر نویسنده نمی داند واقعا برای چه کسانی می نویسد، باید ابتدا چند علامت سوال بزرگ در ذهنش نقش ببندد. من برای چه می خواهم بنویسم؟ اصلا چرا باید مردم نوشتۀ من را بخوانند؟ قرار است در این نوشته به چه احتیاجی از احتیاجهای آنها پاسخ بدهم؟ و این سوالات در تمام مراحل نوشتن با او همراه باشد. نویسنده اگر شناخت درستی از جامعۀ هدفش نداشته باشد، علاوه بر اتلاف وقت کاری عبث انجام داده، پس تحلیل مخاطب بسیار مهم است. وقتی به کتاب هایی بر می خوریم که بعد از گذشت قرن ها گویی نویسنده در میان ماست و با ما زندگی می نماید و حالات و روحیات ما را بهتر از خودمان می داند و تشریح می نماید، نشانگر قدرت تحلیل عمیق و دقیق اوست و همین قدرت بزرگ است که باعث اعتلای اثرش تا زمان حال شده است. عکس این نکته هم متصور است، نویسنده ای که در زمان ماست و با ما نفس می کشد اما در متنش هیچ اثری از ما، علایق، احتیاجها و انتظاراتمان نیست گویا در خلا زندگی می نماید و از جامعۀ انسانی هیچ نمی داند.

آیا منتقدان نیز مخاطب اصلی نویسنده می توانند باشند؟

هرچه نویسنده در امر نگارش تبحر بیشتری پیدا می نماید، رغبتش به نقد شدن نوشته اش از سوی صاحبنظران حوزۀ نویسندگی بیشتر شده و با آغوش باز از این دورهمی استقبال می نماید. منتقد از نظر او یک مخاطب معمولی نیست، یک مخاطب هوشمند است که قادر است در رابطه با کتابش نقش فعالی را به عهده گرفته و بر منبع پیغام یا همان نویسنده تاثیر گذاشته و محتوا را تحلیل نموده و دید او را نسبت به نوشتن و جامعۀ هدف ارتقا بدهد.

آیا برای نویسندگان اولویتی در مخاطب اثرشان هست و اغلب برای عموم یا قشر خاصی می نویسند؟

اغلب نویسندگان با انتخاب شیوۀ نوشتن، سطح مخاطب خود را نیز انتخاب می نمایند. نوشتۀ کسی که از دامنۀ لغات فراوان و اصطلاحات ثقیل استفاده می نماید، قطعا در حد درک عموم جامعه نبوده و تنها قشر خاصی با مقدار تحصیلات معینی از مطالعۀ متنش لذت خواهند برد البته در زمان ما بیشتر نویسندگان به نوشتن برای عموم روی آورده اند و سعی می نمایند طبق ذائقۀ اکثریت بنویسند و در این بین نقش انتشارات نیز که همواره در پی چاپ حداکثری کتاب و فروش بالاتر هستند بسیار پررنگ است. زمانی ناشری به من گفت کتاب شما در حد برنامه های شبکۀ چهار تلویزیون است و از چاپ آن معذوریم، چون عموم مردم سریال های شبکه های دیگر را می پسندند و ما نیز از همان نوشته ها استقبال می کنیم.

تا چه مقدار جوایز ادبی می توانند نمایندۀ مخاطب شناسی باشند؟

تا جائی که از داور جوایز ادبی مختلف شنیده ام، تعداد کتاب هایی که برای شرکت در جشنواره های مختلف ارسال می شوند کم نیستند و مطالعه همۀ آنها به جهت فرصت محدود برای داوران مقدور نیست، لذا در بعضی از جشنواره ها تعدادی از کتب را به صورت تصادفی و بیشتر بر اساس نام کتاب از میان آن همه انتخاب نموده و جوایز نیز به چند کتاب از بین همین کتابهای جدا شده بر اساس سلیقه تعلق می گیرد. پس ممکن است کتابی با مضمون و داستانی بهتر و مجذوب کننده تر هم وجود داشته باشد که اصلا دیده نگردد و به نظر من جشنواره ها و جوایز ادبی به صورت تمام و کمال نمایندۀ مخاطب شناسی نبوده و برترین نوشته نمی تواند باشد.