چرا مغز بعضی خاطرات را مدفون می نماید؟ دانش در خصوص خاطرات گمشده و غیرقابل دسترس چه می گوید؟ - وبلاگ ادکلن شنل

به گزارش وبلاگ ادکلن شنل، گاهی اوقات، مغز ما بعضی خاطرات را چنان عمیق و ژرف مدفون و پنهان می نماید که دیگر نمی توانیم به آن ها دسترسی داشته باشیم. چرا مغز ما در اتاق بعضی خاطرات را قفل می نماید؟ این سؤال فکر بسیاری از دانشمندان عصب شناسی و روانشناسان را درگیر نموده است. بعضی از این خاطرات ممکن است مربوط به رویدادهای دردناک باشند، در حالی که بعضی دیگر بدون علت مشخصی به نظر ناپدید شده اند. قفل شدن خاطرات می تواند به علت مکانیسم های دفاعی مغز، تغییر در ساختارهای عصبی یا فراموشی طبیعی باشد. در بعضی موارد، آسیب های روحی و جسمی باعث می گردد که خاطرات خاصی به ناخودآگاه رانده شوند تا فرد از آسیب بیشتر محافظت گردد. اما این پدیده تنها به خاطرات تلخ محدود نیست و حتی جزئیات زندگی روزمره نیز ممکن است در لایه های پنهان فکر محو شوند. دانشمندان با مطالعه عملکرد هیپوکامپ و قشر پیش پیشانی مغز، کوشش نموده اند که بفهمند چرا بعضی خاطرات قابل بازیابی نیستند. اما آیا این خاطرات برای همواره از بین می روند یا راهی برای بازگرداندن آن ها وجود دارد؟ در ادامه، به 10 دانستنی علمی در خصوص چرا مغز بعضی خاطرات را قفل می نماید می پردازیم.

1- مغز برای محافظت از خود، خاطرات دردناک را سرکوب می نماید

یکی از مهم ترین دلایلی که باعث می گردد بعضی خاطرات غیرقابل دسترس شوند، سرکوب روانی (Repression) است. این مکانیسم دفاعی که به وسیله زیگموند فروید مطرح شد، به مغز یاری می نماید تا اطلاعاتی که بیش از حد استرس زا، آسیب زا یا خطرناک هستند را از آگاهی فرد دور نگه دارد. وقتی فردی تجربه ای دردناک مانند یک حادثه، سوگ یا تروما داشته باشد، مغز ممکن است به طور اتوماتیک آن خاطرات را قفل کند تا فرد دچار استرس شدید نگردد. در بسیاری از موارد، این خاطرات تنها با روش های خاص مانند هیپنوتراپی یا مواجهه درمانی قابل بازیابی هستند. تحقیقات نشان داده است که افرادی که از اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) رنج می برند، اغلب قادر به یادآوری جزئیات بعضی از خاطرات خود نیستند. این به علت فعالیت بیش از حد آمیگدال (Amygdala)، بخش مرتبط با احساسات در مغز، و کاهش فعالیت هیپوکامپ (Hippocampus) است که مسئول پردازش و بازیابی خاطرات می باشد. در واقع، مغز این خاطرات را به طور موقت یا دائم قفل می نماید تا از فرد در برابر اضطراب و درد روانی محافظت کند.

2- فراموشی ناشی از تداخل اطلاعات تازه با خاطرات قدیمی

گاهی مغز بعضی خاطرات را قفل نمی نماید، بلکه آن ها در اثر ورود اطلاعات تازه، محو می شوند. این پدیده که به عنوان تداخل حافظه (Memory Interference) شناخته می گردد، زمانی رخ می دهد که اطلاعات تازه جایگزین اطلاعات قدیمی شوند یا دسترسی به آن ها را سخت نمایند. به دو نوع تداخل رو به جلو (Proactive Interference) و تداخل رو به عقب (Retroactive Interference) تقسیم می گردد. در نوع اول، خاطرات قدیمی باعث می شوند که یادگیری و به خاطر آوردن اطلاعات تازه سخت گردد. در نوع دوم، خاطرات تازه باعث محو شدن یا تضعیف خاطرات قدیمی می شوند. این پدیده شرح می دهد که چرا افراد گاهی نمی توانند خاطرات دوران کودکی یا اطلاعاتی که مدت ها قبل آموخته اند را به یاد بیاورند. با گذشت زمان، اطلاعاتی که بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند، در حافظه قوی تر می شوند و اطلاعاتی که کمتر به آن ها احتیاج است، به تدریج ناپدید می شوند.

3- مغز بعضی خاطرات را به علت اثر فراموشی القایی پنهان می نماید

فراموشی القایی به وسیله بازیابی (Retrieval-Induced Forgetting) پدیده ای است که در آن مغز به طور عمدی بعضی اطلاعات را نادیده می گیرد تا از سردرگمی جلوگیری کند. این اتفاق زمانی رخ می دهد که مغز برای پردازش اطلاعات تازه، تصمیم می گیرد بعضی داده های غیرضروری را سرکوب کند. مطالعات نشان داده است که وقتی ما به طور مکرر یک دسته از اطلاعات خاص را به یاد می آوریم، مغز تمایل دارد که اطلاعات مشابه اما غیرضروری را کنار بگذارد. به عنوان مثال، اگر فردی چندین شماره تلفن در فکر داشته باشد، وقتی که یک شماره خاص را مرتباً بازیابی کند، احتمال فراموشی سایر شماره ها بیشتر می گردد. این پدیده در یادگیری زبان، به خاطر سپردن نام ها و حتی خاطرات شخصی نقش دارد. مغز انسان به طور طبیعی اطلاعات اضافی را حذف می نماید تا فضای حافظه برای اطلاعات مهم تر آزاد گردد.

4- استرس و اضطراب شدید باعث مسدود شدن دسترسی به خاطرات می گردد

تحقیقات نشان داده است که استرس و اضطراب می توانند باعث شوند که مغز به طور موقت یا دائم بعضی خاطرات را قفل کند. وقتی سطح کورتیزول (Cortisol) - هورمون استرس - در بدن بالا می رود، عملکرد هیپوکامپ که وظیفه پردازش و بازیابی اطلاعات را دارد، کاهش می یابد. این می تواند شرح دهد که چرا بعضی افراد در شرایط اضطراب شدید، مانند امتحانات یا سخنرانی عمومی، اطلاعاتی را که قبلاً یاد گرفته اند، به یاد نمی آورند. بعلاوه، در مواردی که فرد دچار استرس طولانی مدت است، مغز ممکن است تصمیم بگیرد که بعضی خاطرات را کاملاً کنار بگذارد تا از بار اضافی بر سیستم عصبی جلوگیری کند. در افراد مبتلا به افسردگی مزمن، این تأثیر حتی شدیدتر است و ممکن است باعث از بین رفتن دسترسی به خاطرات خوشایند نیز گردد.

5- تغییرات زیستی در مغز باعث غیرقابل دسترس شدن خاطرات می شوند

با افزایش سن یا در اثر بیماری های عصبی، ساختارهای مغزی که در ذخیره و بازیابی خاطرات نقش دارند، تغییر می نمایند. بیماری هایی مانند آلزایمر و پارکینسون، با آسیب زدن به نواحی هیپوکامپ و قشر پیش پیشانی، باعث از بین رفتن توانایی یادآوری بعضی خاطرات می شوند. حتی در افراد سالم، با افزایش سن، کاهش فراوری بعضی مواد شیمیایی مغز مانند استیل کولین (Acetylcholine) می تواند به مرور باعث کاهش دسترسی به خاطرات گذشته گردد. این شرح می دهد که چرا افراد مسن گاهی بعضی از خاطرات را نمی توانند بازیابی نمایند، اما اگر در شرایط خاصی قرار بگیرند (مانند شنیدن یک موسیقی قدیمی)، ناگهان آن خاطرات به یادشان می آید. این نشان می دهد که خاطرات کاملاً از بین نمی روند، بلکه تنها مسیرهای عصبی مرتبط با آن ها ضعیف تر می شوند. در بعضی موارد، تحریک مغزی به وسیله روش هایی مانند تحریک الکتریکی عمیق (Deep Brain Stimulation) می تواند به بازیابی خاطرات یاری کند.

6- خاطرات سرکوب شده ممکن است در خواب ظاهر شوند

تحقیقات نشان داده است که بعضی از خاطراتی که به نظر می رسد کاملاً فراموش شده اند، در هنگام خواب ممکن است به صورت رویاهای پراکنده ظاهر شوند. این موضوع به علت نقش هیپوکامپ در تثبیت حافظه در طول خواب اتفاق می افتد، به ویژه در مرحله REM که مغز فعالانه اطلاعات را پردازش می نماید. افرادی که تجربه تروما داشته اند، بیشتر محتمل است که خاطرات سرکوب شده خود را به صورت کابوس یا رویاهای ناخوشایند ببینند. بعضی مطالعات نشان داده است که افرادی که تحت درمان روانکاوی یا هیپنوتراپی قرار می گیرند، گاهی اوقات خاطرات گمشده خود را به وسیله خواب به یاد می آورند. این نشان می دهد که خاطرات قفل شده کاملاً از بین نرفته اند، بلکه در لایه های عمیق فکر ذخیره شده اند. روانشناسان معتقدند که مغز در هنگام خواب کوشش می نماید اطلاعات سرکوب شده را پردازش نموده و آن ها را در فکر خود حل نماید. بعضی از خاطرات ممکن است به شکل سمبلیک و تغییر یافته در خواب ظاهر شوند و درک کامل آن ها احتیاج به تحلیل روانشناختی داشته باشد. بنابراین، اگر فردی خاطره ای را که به نظر می رسد هرگز به یاد نداشته، ناگهان در خواب تجربه کند، این می تواند نشانه ای از کوشش مغز برای بازیابی آن باشد.

7- اثر حافظه کاذب باعث می گردد خاطرات اشتباه جایگزین خاطرات واقعی شوند

یکی از دلایلی که بعضی خاطرات قفل می شوند این است که مغز ما آن ها را با حافظه های کاذب (False Memories) جایگزین می نماید. این پدیده زمانی رخ می دهد که اطلاعات نادرست یا تغییر یافته به طور ناخودآگاه جایگزین خاطرات اصلی می گردد. مطالعات نشان داده است که خاطرات افراد می توانند تحت تأثیر پیشنهادات خارجی، مانند صحبت های دیگران یا تصاویر فکری تغییر یافته، قرار بگیرند. این موضوع به ویژه در شاهدان عینی در تحقیقات جنایی مشاهده شده ، که در آن افراد گاهی خاطراتی را به یاد می آورند که هرگز رخ نداده اند. مغز به علت ماهیت انعطاف پذیر خود، بعضی اطلاعات را برای پر کردن شکاف های حافظه ایجاد می نماید و این می تواند باعث گردد که خاطرات واقعی پنهان شوند. بعضی از افرادی که دچار فراموشی قطعی شده اند، ممکن است در عوض خاطرات تازهی بسازند که هیچ پایه واقعی ندارند. این نشان می دهد که بعضی از خاطراتی که فکر می کنیم قفل شده اند، ممکن است به علت تغییرات شناختی، جای خود را به نسخه ای متفاوت از واقعیت داده باشند.

8- بعضی خاطرات تنها در شرایط خاص قابل بازیابی هستند

تحقیقات نشان داده است که بعضی خاطرات زمانی که در همان شرایط فیزیکی یا احساسی گذشته قرار بگیریم، راحت تر بازیابی می شوند. این پدیده به عنوان وابستگی حافظه به موقعیت (State-Dependent Memory) شناخته می گردد، جایی که اطلاعات ذخیره شده در مغز تنها زمانی در دسترس قرار می گیرند که فرد دوباره در محیط یا حالت فکری مشابهی قرار گیرد. به همین علت، شنیدن یک موسیقی قدیمی یا بوییدن یک عطر خاص می تواند خاطراتی را که مدت ها به نظر می رسید فراموش شده اند، ناگهان زنده کند. این موضوع نشان می دهد که خاطرات قفل شده، همواره از بین نرفته اند، بلکه مغز تنها در شرایط خاصی اجازه دسترسی به آن ها را می دهد. این پدیده در مواردی مانند حافظه احساسی و حافظه زمینه ای نقش مهمی دارد. برای مثال، بعضی افراد در زمان استرس یا شادی شدید به یاد خاطراتی می افتند که در شرایط عادی هرگز قابل بازیابی نیستند. مطالعات روانشناختی نشان داده است که حتی بعضی بیماران مبتلا به فراموشی موقت، هنگامی که در شرایط مشابهی قرار می گیرند، می توانند بعضی خاطرات را بازیابی نمایند.

9- ضربه های مغزی می توانند مسیرهای عصبی خاطرات را قطع نمایند

یکی از دلایل اصلی که باعث می گردد بعضی خاطرات دیگر قابل دسترسی نباشند، آسیب های فیزیکی به ساختارهای مغزی است. افرادی که دچار ضربه مغزی (Traumatic Brain Injury) می شوند، اغلب بخش هایی از خاطرات خود را از دست می دهند. بسته به شدت آسیب، این فراموشی می تواند موقتی یا دائمی باشد. مهم ترین ناحیه ای که در ذخیره سازی خاطرات نقش دارد، هیپوکامپ است و اگر این قسمت آسیب ببیند، فرد ممکن است توانایی یادآوری خاطرات گذشته یا ایجاد خاطرات تازه را از دست بدهد. بعضی افراد پس از یک تصادف یا جراحی مغز، بخش های بزرگی از خاطرات خود را به طور کامل فراموش می نمایند. دانشمندان بر این باورند که در بعضی موارد، مسیرهای عصبی که خاطرات را ذخیره می نمایند، به علت آسیب مغزی قطع می شوند و دیگر امکان بازیابی اطلاعات وجود ندارد. با این حال، بعضی مطالعات نشان داده است که با تمرین های شناختی و توانبخشی مغزی، ممکن است بتوان بعضی از این خاطرات را مجدداً فعال کرد.

10- فرایند زوال حافظه باعث محو شدن تدریجی بعضی خاطرات می گردد

همان طور که مغز اطلاعات تازه را دریافت می نماید، بعضی خاطرات قدیمی به تدریج محو می شوند. این پدیده که به عنوان زوال حافظه (Memory Decay) شناخته می گردد، زمانی رخ می دهد که مسیرهای عصبی مرتبط با یک خاطره خاص به علت عدم استفاده، تضعیف شوند. برخلاف سرکوب یا آسیب مغزی، این نوع از فراموشی طبیعی است و در طول زمان برای همه انسان ها اتفاق می افتد. مطالعات نشان داده است که اگر یک خاطره به طور مداوم مرور نگردد، اتصالات سیناپسی آن در مغز ضعیف تر شده و احتمال دسترسی به آن کاهش می یابد. به همین علت، بسیاری از اطلاعاتی که در دوران مدرسه یاد گرفته ایم، در صورت عدم استفاده، پس از چند سال از فکر پاک می شوند. بعضی تحقیقات نشان داده اند که حتی اگر مغز اطلاعات را از دست داده باشد، ممکن است در شرایط خاص (مانند تحریک الکتریکی یا هیپنوتراپی) آن ها را دوباره بازیابی کند. این نشان می دهد که خاطرات کاملاً از بین نمی روند، بلکه به مرور در لایه های پنهان فکر محو می شوند.